مهمترین کتاب امام (ره) و سرمایه‌ای بی‌پایان برای پژوهش‌های گوناگون

«مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة» بی‌گمان یکی از مهمترین آثار معاصر در زمینه عرفان نظری به‌ویژه در بخش معرفت انسان کامل و نسبت او با جهان هستی است.به دلیل همین اهمیت موضوعی و محتوایی است که عالمانی چند، ترجمه‌ها و شروحی بر این کتاب در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی ایران و پس از آن نوشته‌ و دانشجویان نیز پایان‌نامه‌هایی را بر مبنای آن سامان داده‌اند. 

این کتاب درباره حقیقت محمدیه و ولایت علویه و چگونگی سریان آن دو در عوالم غیب و شهود و سریان آن‌ها در مراتب نزول و صعود و بررسی مقام نبوت در این جهان و عالم دیگر است که به سبک و شیوه‌ای عرفانی به زبان عربی نگاشته شده است. این کتاب را امام خمینی (ره) در سال 1349 قمری/ 1309 شمسی نوشته و در آن هنگام حدود 29 سال داشته است.

امام (ره) «مصباح الهدایه ...» را در دو بخش کلی (با عنوانهای «مشکات اول» و «مشکات دوم») تنظیم و تالیف کرده است: بخش نخست (مشکات اول) در برخی اسرار خلافت محمدیه و ولایت علویه در حضرت علمی حق‌تعالی است و  56 فصل (با عنوانهای «مصباح») دارد. بخش دوم در آثار ولایت و نبوت در جهان عینی و عالم امر و خلق است و سه فصل (مصباح) را در بر می‌گیرد. برخی از «مصباح»ها دارای زیرفصل‌هایی هستند که عنوان «نور» دارند. در خاتمه کتاب نیز توصیه‌ای اکید بر خودداری از کشف اسرار برای غیر اهل آن و تاکیدی بلیغ بر بذل اسرار الهی برای کسانی شده است که لایق این معارف‌اند و این که باید معضلات باب معرفت را بر آنان روشن کرد. 

در جای‌جای این کتاب به کافی نبودن مطالعه و بحث علمی برای رسیدن به مقامات معنوی و دریافت حقیقت اشاره و گاه تأکید می‌شود و این که برای رسیدن به حقیقت نمی‌توان به مطالعه بسیار علوم ــ حتی عرفان ــ بسنده کرد، بلکه به سلوک عملی و مجاهده و ریاضت نیاز است.
 
نخستین نسخه متن و ترجمه فارسی «مصباح الهدایه الی الخلافة و الولایة» را [مرحوم] آیت‌الله سید احمد فهری زنجانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به جامعه عرضه داشت که ناشرانی چند آن را در همان سالها منتشر کردند. تا این که معاونت پژوهشی «موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)» متن اثر را با ترجمه حجت‌الاسلام حسین مستوفی در سال 1372 به بازار عرضه داشت. همراه این متن و ترجمه، مقدمه علمی و تحقیقی استاد فقید، سید جلال‌الدین آشتیانی (ره) منتشر شد که شرح و توضیحی بر مباحث عرفانی کتاب بود.

از آنجا که درک مفاهیم مطرح‌شده در کتاب «مصباح الهدایة ...» برای غیرمتخصصان آسان نیست، آیت‌الله حسن ممدوحی از شاگردان امام (ره) و یکی از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، در سال 1389 شرحی بر این کتاب  را با عنوان «عرفان در منظر وحی و برهان: شرح کتاب مصباح الهدایه امام خمینی (س)» نوشت و منتشر کرد. این کتاب در اسفند 1389 از سوی موسسه چاپ و نشر عروج (وابسته به موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)) در دسترس مخاطبان و علاقه‌مندان قرار گرفت. ممدوحی نگارش شرح خود را از روی متن تصحیح‌شده توسط زنده‌یاد آشتیانی نوشته بود.

شارح در بخشی از مقدمه خود بر این کتاب چنین نگاشته است: «شرح این رساله آن چنان نیست که قابل استفاده برای همگان باشد؛ زیرا تصور معانی دقیق، با تغییر عبارات و تکثیر کلمات، قابل فهم نمی‌گردد، بلکه ادراک آن‌ها مقدمات لازم خود را می‌طلبد و آن مقدمات در اختیار کسانی است که گذشته از ذوق فطری، از مبانی عمیق فلسفی، اعم از فلسفه مشاء و اشراق و نیز فلسفه متعالیه صدرایی کاملا مطلع باشند و با استحضار نظام قانونمند عقلانی فلسفی و به کارگیری قواعد و روابط بین آن‌ها، از این فن عظیم معرفتی خوشه چینی نمایند.»

به نظر می‌رسد «مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة» سرمایه‌ای پربار و بی‌پایان برای پژوهش‌های گوناگون فلسفی، کلامی، عقیدتی، قرآنی و حدیثی و حتی نقد و نظر می‌تواند باشد. به‌ویژه جا دارد که گزینشها و بازنوشتهایی از آن را برای مخاطبان رده‌های مختلف سنی، تحصیلی و مطالعاتی تولید کرد به شرط آن که نویسندگانی یافت شوند که علاوه بر درک عمیق از فلسفه، عرفان و کلام اسلامی از جمله در بخش شیعی آن و داشتن قلمی روان و ابتکاری در نگارش، از ابزارهای زبانشناختی، روانشناختی و مردم‌شناختی برای نگارشهای مخاطب‌شناسانه و مخاطب‌گرا بهره‌ گیرند.